Konspiracja cywilna, 1939-1942
Działalność niepodległościowa w rejonie Mszanie Dolnej, rozpoczęła się wczesną jesienią 1939 r. Główną jej cechą, wyróżniającą na tle pozostałych miejscowości Beskidu Wyspowego, była wielokierunkowość. Zaczęło się jak wszędzie, od prowadzenia nasłuchów, zagranicznych stacji radiowych: w restauracji Aleksandra Kalczyńskiego. Konspiratorzy nawiązali kontakt z krakowską Organizacją Wojskową, utworzoną przez płk. Tadeusza Komorowskiego „Korczak”. Pierwszym komendantem placówki w Mszanie Dolnej został por. Władysław Szczypka „Lech”. Na początku 1940 r., podporządkowano się Związkowi Walki Zbrojnej. Mszańska konspiracja w pierwszej fazie działalności, charakteryzowała się: kolportażem podziemnej prasy i przekazywaniem wiadomości radiowych. Było to o tyle niebezpieczne gdyż działalność inwigilacyjną prowadził ówczesny burmistrz miasta, volksdeutsch Władysław Gelb. Wśród grona organizatorów pierwszej placówki był kpt. Józef Dunin – Wąsowicz. Teren Mszany stał się miejscem działalności wysłanników mjr. Franciszka Galicy „Franek”, dążąc do podporządkowania terenu Obwodowi SZP – ZWZ Rabka. Zalążki konspiracji powstały w rejonie Glisnego, gdzie intensywną działalność prowadził pchor. Stanisław Zięba „Ryś” angażując się w działalność Polskiej Organizacji Zbrojnej „Racławice”. Do Mszany dotarli też wysłannicy komendanta Obwodu AK Limanowa – kpt. Wacława Szyćko „Wiktor”, ppor. Jan Cieślak „Maciej” i ppor. Jan Grzywacz „Skryty”, „Franek”. Ostatecznie w pierwszej połowie 1940 r., doszło do unifikacji większości organizacji, scalając je w ZWZ. Komendantem placówki został por. Szczypka, zaś jego zastępcą ppor. Jan Stachura „Smrek”. Placówka mszańska weszła w skład Obwodu ZWZ „Lelek” Limanowa. Wśród organizacji działających na tym terenie znalazły się: Narodowa Organizacja Wojskowa oraz Ruch Ludowy „Roch”. Konspiratorzy w pierwszych latach pozyskiwali broszury propagandowe oraz prasę podziemną, wydawaną w Krakowie, Rabce oraz na terenie Obwodu AK Limanowa. Liczne skrzynki podziemnej poczty znajdowały się w obrębie miasta. Aresztowania, wiosną 1941 r., na limanowszczyźnie, nie ominęły Mszany Dolnej. Dzięki ostrzeżeniu, losu innych żołnierzy i oficerów unikną por. Szczypka. Od czerwca 1941 r., por. Szczypka objął komendę Obwodu AK Limanowa „Lampa”. Funkcję komendanta placówki w Mszanie Dolnej w latach 1941-1943 pełnił ppor. Jan Stachura „Smrek”. Aresztowania działaczy konspiracyjnych nastąpiły w połowie września 1941 r. 12 września, nowosądeckie Gestapo aresztowało Aleksandra Kalczyńskiego. 15 września zatrzymano proboszcza mszańskiej parafii, ks. dziekana Józefa Stabrawę. Doprowadziło to dłuższej przerwy w funkcjonowaniu placówki. Jesienią 1942 r., Gestapo przeprowadziło drugą falę aresztowań, sięgającą od Lubomierza po Olszówkę. Wówczas zatrzymani zostali: Józef Kral, mgr. Stanisław Łabuz, Michał Sochacki, kpt. Alojzy Piwowar, Marian Polek, Stanisław Zapała oraz ks. Piotr Przywara. Kolejna fala aresztowań, nastąpiła pod koniec stycznia 1943 r. Pod wpływem działalności funkcjonariuszy kryminalnej policji (kripo), zostali zatrzymani: Jan Farganus, Stefan Fereński, Stanisław Kalinowski, Stanisław Pach, Stanisław Reichel, Bolesław Stachurski, kpt. Józef Wąsowicz, Emanuel Wąsowicz. Do jednej z najtragiczniejszych kart historii miasta zapisały się masowe egzekucje ludności żydowskiej przeprowadzone przez gestapo. 1 maja na terenie „Aderówki” Niemcy rozstrzelali 22 Żydów oskarżonych o sabotaż. 19 sierpnia 1942 r., na osiedlu Pańskie, Niemcy przeprowadzili egzekucję 881 Żydów, mieszkańców Mszany Dolnej i okolicznych miejscowości.
Działalność partyzancka w latach 1943 – 1945
Lata 1943-1945, to stricte wojskowa działalność mszańskiej konspiracji. Na początku 1943 r., zreorganizowano większość placówek AK. Mszana Dolna otrzymała kryptonim „Mosiądz”. Jej dotychczasowy komendant, ppor. Stachura, w porę ostrzeżony, szczęśliwie uniknął aresztowania w budynku leśnictwa w Szczawie. Spalony, przyjął pseudonim „Adam”. Latem otrzymał rozkaz tworzenia oddziału partyzanckiego w Gorcach ze swoim przyjacielem por. „Lechem”. Niedługo trwała wspólna działalność partyzancka. 28 września 1943 r., na polanie Stawieniec w Gorcach miała miejsce tragiczna śmierć por. Szczypki. Po tych wydarzeniach komendę nad oddziałem przejął ppor. Jan Stachura „Adam”, tak było do późnej jesieni, kiedy Inspektorat AK „Niwa” Nowy Sącz wyznaczył na jego miejsce spalonego komendanta Obwodu AK Nowy Targ – por. Krystyna Więckowskiego „Zawiszę”. Wówczas ppor. „Adam” odszedł wraz z częścią ludzi z rejonu Mszany Górnej. Następnie utworzył oddział o kryptonimie „Mszyca”. Partyzanci „Adama” organizowali działalność dywersyjną w rejonie Rabki, Mszany Dolnej, na pograniczu Beskidu Wyspowego i Gorców. Brali udział w akcji „Burza”, następnie oddział włączono jako jedną z kompanii II batalionu limanowskiego, 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Miejscami postoju „Mszycy” był ośrodek wypoczynkowy „YMCA” na Lubogoszczy oraz schronisko turystyczne na Luboniu Wielkim. Sama mszańska placówka jeszcze w 1943 r., została przekazana w ręce pchor. Stanisława Zięby „Ryś”. W jej strukturach rozbudowano służbę sanitarną, wywiad, łączność oraz partyzancki patrol. Znaczącą rolę w organizacji pomocy sanitarnej odegrał dr Rudolf Bednarczyk „Szum”, dzieląc obowiązki między mszańską placówką i oddziałem „Adama”. Główne zagrożenie ze strony burmistrza Gelba minęło 13 września 1943 r., kiedy to po sprzeczce z żandarmem, zastrzelił go i pospiesznie opuścił miasto. 16 września Gestapo przeprowadziło aresztowania wśród członków organizacji Narodowej Organizacji Wojskowej. Zatrzymania trwały do końca października. Do więzienia trafili m.in. członkowie rodzin Jana Stachury oraz Władysława Szczypki. Limanowski wywiad AK, w odpowiedzi przeprowadził kilka akcji egzekutywy przeciwko kolaborantom i konfidentom. Wykonano kilka wyroków śmierci. W odwecie nowosądeckie Gestapo 14 listopada i 23 grudnia, dwukrotnie rozstrzelało zakładników w Kasinie Wielkiej. Po tych wydarzeniach placówka AK w Mszanie zmieniła kryptonim na „Mnich”. W ciągu ostatniego roku konspiracji, znacząco spadła liczba członków w organizacji. Jedną z ostatnich krwawych represji na mieszkańcach Mszany, było związane z zastrzeleniem przez partyzantów żołnierzy niemieckich: Baulinga i Krulla. 13 maja na „afiszu śmierci” pojawiła się informacja o egzekucji 20 osób. Gestapo w czasie obławy 17 maja, w Mszanie Dolnej, aresztowało Władysława Nawieśniaka, Jana Płoskonkę, Władysława Płoskonkę oraz Krystynę Kubalską. W momencie próby ucieczki zastrzelono Zygmunta Grzybowskiego. Zatrzymani zostali rozstrzelani 30 maja w masowej egzekucji w Rdziostowie. Po zakończeniu wojny, prochy kilkudziesięciu mieszkańców Mszany Dolnej, przeniesiono na cmentarz parafialny i pochowano we wspólnej mogile.
Cmentarz parafialny, pomnik ofiar terroru hitlerowskiego i stalinowskiego
Jesienią 1947 r., powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika Pomordowanych, złożony z członków konspiracji, krewnych rodzin ofiar i innych. W kwietniu 1948 r., ówczesne władze podjęły decyzję o budowie pomnika. Projekt postumentu należy do mszańskiego rzeźbiarza Władysława Jani. W znacznej mierze pomnik powstał społecznym wysiłkiem mieszkańców Mszany Dolnej i okolicznych miejscowości. Początkowo budowany w miejscu pochówku ofiar rozstrzelanych przez Gestapo w Kasinie Wielkiej. Po ukończeniu pomnika do zbiorowej mogiły złożono ciała ofiar terroru niemieckiego. Ostatecznie pomnik odsłonięto tydzień przed dniem Wszystkich Świętych w 1948 r. Od początku widniał na nim napis: Poległym w walce i ofiarom terroru germańskiego. Treść zmieniono dopiero po upadku komunizmu. W 1991 r., obok terroru hitlerowskiego dopisano: stalinowskiego. Do 54 ofiar dodano trzy nazwiska ofiar komunistycznych prześladowań i represji. Kwatera wojenna obejmuje kilkadziesiąt nazwisk, związanych z konspiracją, więźniów obozów koncentracyjnych, ofiar egzekucji. Obecnie mogiła złożona jest z dwóch kamiennych obramowań wypełnionych ziemią i obsadzonych kwiatami. Główny element mogiły stanowi murowany pomnik z kamienia w formie trzech postumentów: dwóch niższych po bokach i wyższego w środku. Na środkowym postumencie, zwieńczonego figurą orła w koronie, umieszczony jest betonowy krzyż łaciński z glorią wykonaną z drutu kolczastego, na którym umieszczony jest trójkąt z literą P. W boczne postumenty wmurowano płaskorzeźby. Z lewej: przedstawiająca „pietę”, z prawej dwie sylwetki partyzantów z symbolem „Polski walczącej”. Autorem płaskorzeźb i orła jest Władysław Jania. Na murze wokół mogiły znajdują się tablice z 57 nazwiskami ofiar terroru hitlerowskiego i stalinowskiego. Na murze cmentarza parafialnego, przy początku ulicy ks. Józefa Stabrawy znajduje się tablica memoratywna, ufundowana w 2012 r., przez mieszkańców miasta. Tablica poświęcono pamięci ks. Józefa Stabrawy, proboszcza parafii św. Michała Archanioła w Mszanie Dolnej. Dziekan Dekanatu Mszańskiego w latach 1917-1942. Społecznik, inicjator wielu akcji propagujących rolnictwo, sadownictwo, budowanie kulturowej tożsamości zagórzańskiej, członek konspiracji. Aresztowany 15 sierpnia 1941 r., za głoszenie patriotycznych kazań, pomoc uciekinierom i poszukiwanym. Więzień KL Auschwitz, KL Dachau Zmarł 17 sierpnia 1942 r., na terenie KL Dachau.
Źródła:
Antosz-Grodzicka M., Mszana Dolna. Pomnik był gotowy przed dniem Wszystkich Świętych. Minęło 71 lat od tego wydarzenia, www.tv28.pl,
Bieniek J., W kręgu Beskidów i Gorców, cz. III. Działalność partyzancka [w:] Rocznik Sądecki, t. XX, Nowy Sącz 1992,
Kobylińska J., Władysław Szczypka (1914–1943) [w:] Rocznik Sądecki, t. XXXVII, Nowy Sącz 2009,
Kobylińska J., Jan Stachura (1916-1985) [w:] Rocznik Sądecki, t. XXXVII, Nowy Sącz 2009.
