Przełęcz (696 m n.p.m.) położona w miejscowości Chyszówki w gminie Dobra, zlokalizowana w środkowej części Beskidu Wyspowego, swoją nazwę zawdzięcza wydarzeniom z początku I wojny światowej. 23 listopada 1914 r. żołnierze II i III batalionu Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego stoczyli w Chyszówkach zwycięską potyczkę z rosyjskimi Kozakami, których wzięli do niewoli. Polskimi żołnierzami dowodził wówczas mjr Edward Rydz „Śmigły”.
Historia miejsca pamięci na przełęczy Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego
W miejscu historycznych wydarzeń na przełęczy, znajduje się kilka pomników upamiętniających działalność niepodległościową Polaków w XX wieku. Ich historia sięga 1928 r., kiedy członkowie Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej z Dobrej ustawili drewniany krzyż z blaszaną tarczą dla upamiętnienia zwycięskiej potyczki, stoczonej przez polskich legionistów z Rosjanami oraz w celu uczczenia 10. rocznicy odzyskania niepodległości. W kolejnych latach tabliczkę zastąpiono trwalszą. W 1938 r. w dwudziestą rocznicę odzyskania niepodległości, społeczeństwo powiatu limanowskiego wystawiło kamienny obelisk z trzema tablicami, zawierającymi opis przebiegu działań wojennych. Miejsce poświęcono pamięci Marszałka Polski – gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Pomnik, pomimo różnych zagrożeń, przetrwał zawieruchę wojenną. W okresie stalinizmu obelisk i tablice zostały uszkodzone. Ze względu na krytykę tzw. rządów sanacyjnych przez komunistyczne władze PRL, pomnik był pozostawiony sam sobie. W 1985 r. w czterdziestą rocznicę zakończenia II wojny światowej, przy udziale Gminnego Koła Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Dobrej, na budynku nowej szkoły w Chyszówkach im. Batalionów Chłopskich, odsłonięto tablicę upamiętniającą aresztowanych i zamordowanych członków Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej z lipca 1944 r. W tym samym czasie wystarano się o wstawienie nowych tablic na pomniku oraz wyprostowanie i remont obelisku na przełęczy. Po 1989 r. 11 listopada na przełęczy odbywają się uroczystości patriotyczno-religijne związane z obchodami Narodowego Święta Niepodległości. W 1998 r. z okazji 80. rocznicy odzyskania niepodległości Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg „Małopolska” Kraków oraz lokalne Koło ŚZŻAK z Dobrej i Oddział ŚZŻAK z Nowego Sącza wystawiły granitowy głaz z tablicą o treści: W hołdzie poległym żołnierzom: Służby Zwycięstwu Polski, Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej, 1. Pułku Strzelców Podhalańskich oraz wszystkim walczącym z okupantami niemieckim i sowieckim w latach 1939-1956 o wolną i niezawisłą Polskę. Na cokole głazu zamieszczono symbol Polski Walczącej. Miejsce pamięci uporządkowano i ogrodzono. Między obeliskiem z 1938 r. a głazem ustawiono krzyż z przełęczy. Coroczne uroczystości organizują na zmianę gminy: Dobra i Słopnice. Miejsce pamięci jest usytuowane na przełęczy przy zielonym szlaku PTTK biegnącym z Dobrej przez Łopień (960 m n.p.m.) na Mogielicę (1170 m n.p.m.).
Partyzanckie szlaki żołnierzy 1. Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej
Jako ciekawostkę należy nadmienić, że miejscowość Chyszówki w czasie niemieckiej okupacji, znajdowała się na szlaku kurierskim i partyzanckim. Tymczasowe kwatery w Chyszówkach odwiedzali partyzanci związani z egzekutywą w szeregach AK m.in. plut. Jan Drożdż „Brzytwa”, Tadeusz Czech „Wicek” oraz Jan Szewczyk „Hans”. Późną jesienią 1944 r., swoje kwatery w pobliskich osiedlach miał sztab 1. Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej. Dowódca 1. PSP AK – mjr Adam Stabrawa „Borowy” 1 listopada 1944 r. przeniósł kwatery sztabu pułku z osiedla Polanki w Szczawie na osiedle Cyrla na północnozachodnich stokach góry Mogielicy (obecnie niezamieszkane zabudowania przy niebieskim szlaku PTTK z Jurkowa na najwyższy szczyt Beskidu Wyspowego). W pobliskich Półrzeczkach kwaterował ppor. Stefan Jedliński „Bartek”, szef wywiadu Inspektoratu AK „Niwa” Nowy Sącz i 1. PSP AK. 15 grudnia 1944 r. zdarzył się incydent. Na skraju Chyszówek pojawił się niemiecki patrol. Żołnierze na nartach w białych, maskujących kombinezonach podążali od zagrody do zagrody wypytując o kwatery partyzanckie. Niemcy poszukiwali śladu pobytu lekarki dr Brand-Paszkowskiej „dr Julity”, która do dowództwa pułku trafiła z Jurkowa, chroniąc się przed okupantem. Żołnierze niemieccy po ograbieniu kilku gospodarstw i załadowaniu łupu na jednokonne sanie wycofali się w kierunku Jurkowa. W grudniu sztab podhalańskiego pułku kwaterował w Chyszówkach, w gospodarstwie u Zawady, następnie w osiedlu Proroki w Słopnicach. 19 stycznia 1945 r. Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej. Główną przyczyną była troska o los żołnierzy w obliczu nadciągającej ofensywy Armii Czerwonej i spodziewanych represji ze strony Sowietów. Dowódca podhalańskiego pułku – mjr „Borowy” wydał rozkaz „urlopowania” żołnierzy 1. PSP AK. W Chyszówkach 20 stycznia 1945 r. kwatermistrz pułku rtm. Michał Wojciechowski „Profesor” po urlopowaniu, dokonał wypłaty ostatniego żołdu dla sztabu pułku i żołnierzy. Kapelan 1. PSP AK – ks. Jan Stelmach „Urban” na polecenie mjr „Borowego” zamelinował na górze Łopień radiostację oraz część materiałów partyzanckich. W ten sposób zakończyła się zbrojna działalność podhalańskiego pułku u podnóża Mogielicy.
Źródła:
– Bieniek J., W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część II [w:]Rocznik Sądecki, t. XVIII, Nowy Sącz 1987,
– Budarkiewicz W. „Podkowa”, AK na Podhalu. Wspomnienia partyzanta podhalańskiego, Wyd. KG 1990,
– Gacek D., Beskid Wyspowy. Przewodnik, Pruszków 2021,
– Mazur G., Rojek W., Zgórniak M., Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu na obszarze Inspektoratu ZWZ-AK Nowy Sącz 1939-1945, Kraków 1998,
– Rząsa St., Wyprostowany obelisk, www.beskidy.gminadobra.pl
