W czasie II wojny światowej Szczawa, położona w dolinie rzeki Kamienicy stanowiła ośrodek działalności konspiracyjnej m.in. dla organizacji: Związku Czynu Zbrojnego, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Świadectwem zaangażowania lokalnej społeczności w działalność konspiracyjną w postaci np. niesienia pomocy osobom spalonym, ukrywającym się przed niemieckim okupantem, są obiekty na terenie miejscowości, upamiętniające wydarzenia z przeszłości. W odwecie za wspieranie podziemia niepodległościowego, mieszkańców Szczawy spotykały represje ze strony niemieckiego okupanta w postaci: wywózek na przymusowe roboty do III Rzeszy Niemieckiej, wywózki do obozów koncentracyjnych, więzienie oraz pacyfikacje. Bardzo ważną rolę w kształtowaniu się zalążków konspiracji w dolinie rzeki Kamienicy Gorczańskiej odegrała inteligencja chłopska. W sposób szczególny, w pierwszych, miesiącach okupacji na scalenie lokalnego środowiska wpłynął pochodzący z Mszany Dolnej ppor. Jan Stachura, uczestnik kampanii wrześniowej. W styczniu 1940 r., rozpoczął pracę jako nauczyciel w Szkole Podstawowej Nr 1 w Kamienicy. Zamieszkał w rynku u Jana i Zofii Kurzejów. Wkrótce nawiązał kontakt z ich synem – Franciszkiem „Świder”. Do ich grona trafił Władysław Madoń „Turek”. Wspólnie rozpoczęli działania, które doprowadziły do utworzenia pierwszej na terenie gminy placówki ZWZ o krypt. „Tartak”. Placówka weszła w skład Obwodu ZWZ „Lelek” Limanowa z zasięgiem działania obejmującym: Kamienicę, Szczawę, Zasadne, Zbludzę. Komendantem placówki został ppor. Jan Stachura „Smrek”. Po stworzeniu struktur ZWZ funkcję komendanta placówki pełnił do połowy 1940 r. Wówczas po zwolnieniu z pracy w szkole objął stanowisko gajowego w leśnictwie na terenie Szczawy. Jego miejsce przejął ppor. Jan Adamczyk „Gryf” ze Zbludzy. Jedną z pierwszych organizacji, która w nieco ponad rok rozwinęła niewielką komórkę na terenie Szczawy był Związek Czynu Zbrojnego. Szczawska placówka powstała wiosną 1940 r., z inicjatywy mjr Antoniego Gryziny-Laska „Dr Świder”, komendanta Podokręgu Górskiego ZCZ. Komendantem placówki w Szczawie został mianowany Jan Faron, współpracownik Gryziny-Laska z okresu prowadzenia rozlewni wód mineralnych w Szczawie. Miejscem kontaktowym dla ZCZ była leśniczówka Andrzeja Florka na Wyrębiskach Zalesiańskich. W styczniu 1941 r., nastąpiła wsypa w organizacji. Każda z limanowskich komórek uległa rozpadowi. „Dr Świder” swoją działalność patriotyczną przypłacił życiem 19 stycznia 1941 r. w celi więziennej Gestapo w Nowym Sączu. Przebywając tam, zażył cyjanek, ale wcześniej podciął sobie żyły szkłem z rozbitej szyby. Własną krwią na napisał na ścianie „Niech żyje Polska”. Samobójczą, bohaterską śmiercią pozbawił okupanta możliwości poznania informacji na temat organizacji Komendy Głównej ZCZ. Represje spadły na działaczy komórek konspiracyjnych w Dobrej, Limanowej i Szczawie. Komendant szczawskiej placówki ZCZ, Jan Faron po aresztowaniu w styczniu 1941 r., przebywał w kilku obozach koncentracyjnych. Życie stracił w obozie koncentracyjnym KL Dachau w 1943 r. ZCZ ostatecznie nie odrodził się, jego pozostali członkowie przynależeli do innych organizacji by z czasem wstąpić w szeregi ZWZ-AK. Po aresztowaniu i śmierci Antoniego Gryziny-Laska, Główny ZCZ mjr Franciszek Julian Znamirowski „Prof. Witold”, złożył wniosek do komendy Głównej ZWZ-AK o najwyższe odznaczenie dla „Dr Świdra”, przysługujące żołnierzowi na poległem na polu walki. 19 marca 1942 r., mjr Antoni Gryzina-Lasek został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Po 71 latach od tego wydarzenia, w 2013 r., w Australii z rąk ambasadora RP odznaczenie odebrał syn Antoniego, Sławomir Gryzina-Lasek. Relacje koleżeńskie i rodzinne z działaczami konspiracji w Tymbarku, Słopnicach, Dobrej oraz Limanowej sprawiły, że na terenie Szczawy w tworzenie zrębów konspiracji aktywnie włączyli się również pochodzący z Mordarki Józef Dutka „Wąsacz” – podoficer, żołnierz 1. PSP w kampanii wrześniowej oraz wywodząca się z Tymbarku jego żona Stanisława „Kalina”. Ich dom stał się miejscem kontaktu członków organizacji konspiracyjnych z terenu gminy Kamienica. Dom był punktem kontaktowym między kamienicką a szczawską komórką ZWZ, następnie AK oraz leśniczówką Florka na Wyrębiskach Zalesiańskich, gdzie tymczasowo kwaterował kpt. Wacław Szyćko „Wiktor”, „Orłowicz” – założyciel i pierwszy komendant Obwodu ZWZ Limanowa. Dom Józefa i Stanisławy Dutków stał się także ważnym punktem kontaktowym tworzącej się inne organizacji konspiracyjnej na terenie gminy Kamienica, jakim był Związek Odwetu. Specjalna formacja, przeznaczona do walki bieżącej, utworzona na bazie Organizacji Orła Białego. Łączniczką między kpt. Szyćką, a rodziną Dutków w Szczawie była pochodząca z Limanowej Jadwiga Seidler „Heda”- jedna z aktywnych działaczek ZWZ oraz OOB – ZO. Liczne aresztowania w 1941 r., członków ZWZ w Obwodzie Limanowa miały wpływ na zmiany w strukturach konspiracji. Przekształceniu uległa placówka ZWZ „Tartak” Kamienica. Komendantem nowej placówki został ppor. Jan Tokarczyk „Baca” z Zabrzeży. Działacze ZWZ podjęli działania zmierzające do odbudowy konspiracyjnych sieci powiązań między placówkami. Szczególne zaangażowanie w tym zakresie wykazał por. Władysław Szczypka „Lech”. Latem powstał nowy Obwód ZWZ o kryptonimie „Lampa”, następnie „Leśna”. Miał on trzy miejsca pobytu swojej komendy. Dwa z nich do roku 1943 znajdowały się na terenie gminy Kamienica. Były nimi domy: we wsi Zasadne – u Wojciecha Zasadnego, oraz w Szczawie w osiedlu Buków- u Jana Magdziarczyka „Jałowiec” i jego żony. W marcu 1943 r., zapadła decyzja na szczeblu Obwodu o powołaniu połączonej, wspólnej placówki AK Kamienica-Słopnice pod krypt. „Kuźnia”. Nowym komendantem placówki został ppor. Jan Bogucki „Sęp”, „Szachista”, wkrótce struktury połączono z rejonem Słopnic pod kryptonimem „Kuźnia”. Na początku 1944 r. nowym komendantem łączonej placówki został ppor. Jan Połomski „Dąb”. Wiosną i latem 1944 r., Szczawa oraz południowe stoki Mogielicy stały się miejscem postoju Oddziału Partyzanckiego AK „Wilk”. Pod koniec września 1944 r., na obszarze Inspektoratu AK „Niwa” Nowy Sącz odtworzono w warunkach konspiracyjnych 1. Pułk Strzelców Podhalańskich. Głównymi kwaterami partyzantów jesienią i zimą 1944 r. były Szczawa i Zalesie. Z okupacją Szczawy, związanych jest kilka obiektów i miejsc, które w sposób szczególny wpisały się w historię II wojny światowej w regionie.
Zrzutowisko Armii Krajowej „Wilga” – osiedle Polanki w Szczawie Jesienią 1944 r., po utworzeniu 1. PSP AK, głównymi kwaterami partyzantów stały się osiedla położone w rejonie Szczawy i Zalesia. I batalion 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK przygotowywał zimowe kwatery na Wyrębiskach Szczawskich i Zalesiańskich. Po drugiej stronie rzeki Kamienicy, pod szczytem Wielkiego Wierchu (1007 m n.p.m.), na osiedlu Polanki zlokalizowano jedno z pól zrzutowych o kryptonimie „Wilga”, pod numerem 311. Dla koordynacji operacji zrzutowych za pośrednictwem drogi radiowej, nawiązania kontaktu z bazą lotniczą we włoskim Brindisi, w Szczawie zakwaterowała grupa odpowiedzialna za łączność, nazywana „Pelikanami”. Jesienią, na „Wildze” udało się odebrać dwa zrzuty nocą: 18/19 listopada oraz 22/ 23 listopada. W tym drugim, na Polankach wylądowało sześciu skoczków „cichociemnych”. Kolejne zrzuty miały miejsce w zimie, między Bożym Narodzeniem i Nowym Rokiem. Dokonano ich kolejno nocą 25/26 grudnia, 26/27 grudnia, w tym sześciu skoczków „cichociemnych”, 27/28 grudnia oraz cztery zrzuty 28/29 grudnia. Część broni ze zrzutów została zamelinowana w skrytkach oraz tartaku na os. Bukówka w Szczawie. Mundury zostały przydzielone żołnierzom pułku. Skoczkowie „cichociemni” przeszli aklimatyzację, następnie w styczniu 1945 r., w obliczu rozwiązania AK, przystąpili do tworzenia łączności radiowej między Delegaturą Sił Zbrojnych na Kraj i Oddziałem VI Sztabu Naczelnego Wodza i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Osiedle Bukówka – bitwa szczawska
W drugim tygodniu stycznia 1945 r., Niemcy przygotowywali się do zabezpieczenia bezpośredniego zaplecza frontu. W tym celu zaplanowali przeprowadzenie pacyfikacji w dolinie rzeki Kamienicy na kierunku miejscowości: Szczawa i Kamienica. 13 stycznia 1945 r., Niemcy wkroczyli do Szczawy w celu spalenia zabudowań, zniszczenia melin partyzanckich oraz dokonania rabunku. W osiedlu Bukówka, w tartaku żołnierze podhalańskiego pułku złożyli broń oraz wyposażenie, pochodzące z grudniowych zrzutów na os. Polanki w Szczawie. Wobec zagrożenia zajęcia tartaku oraz pacyfikacji osiedli zamieszkiwanych przez partyzantów, 13 stycznia stoczono potyczkę. Do historii przeszła jako bitwa szczawska. W czasie walk zginął pchor. Zdzisław Kaszycki „Wiesław”, zakłuty bagnetami przez Niemców w trakcie patrolu zwiadowczego. W czasie walk, żołnierze niemieccy próbowali oskrzydlić pozycje partyzanckie, co ostatecznie zostało udaremnione. Żołnierze I baonu w starciu z okupantem wykorzystali broń ze zrzutów, m.in. brytyjskie granatniki przeciwpancerne PIAT. Podczas kilkugodzinnych walk rany odniósł Austriak, Franz Tessik, przebywający w szeregach 1. PSP AK. Wśród ofiar cywilnych odnotowano trzy osoby. Niemcy ostatecznie wycofali się ze Szczawy. Partyzanci ewakuowali w bezpieczne miejsce materiały zrzutowe. Dwa dni później ruszyła ofensywa sowiecka. 19 stycznia komendant Główny AK wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Dowódca podhalańskiego pułku, mjr Adam Stabrawa „Borowy” nie rozwiązał formacji lecz wydał rozkaz o urlopowaniu żołnierzy na nieokreślony czas.
Pomnik partyzancki
W czasie II wojny światowej rejon Szczawy stanowił miejsce stacjonowania oddziałów partyzanckich AK, żołnierzy placówki AK „Kuźnia” Kamienica – Słopnice oraz 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Za działalność dywersyjną partyzantów oraz wsparcie przez lokalną społeczność, niemiecki okupant przeprowadził kilkanaście pacyfikacji wsi: Kamienica i Zalesie oraz stoczył bitwę szczawską. W centrum Szczawy 22 lipca 1985 r., odsłonięto pomnik partyzancki. Jedną z tablic poświęcono pamięci żołnierzy podhalańskiego pułku. Na drugiej upamiętniono członków organizacji konspiracyjnych, którzy oddali swoje życie walcząc o wolność ojczyzny w latach 1939-1945. Nad pierwszą tablicą umieszczono wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej w otoczeniu wojskowych sztandarów i orła w koronie. Nad drugą tablicą, po latach zamieszczono symbol Polski walczącej oraz orła w koronie. Przed pomnikiem, corocznie w każdą niedzielę po 15 sierpnia odbywa się apel poległych, inaugurujący obchody związane z Odpustem Partyzanckim w Szczawie
Kościół Partyzancki. Muzeum 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK
Tradycja odprawiania mszy św., dla podhalańskiego pułku sięga 1944 r. Wówczas w różnych lokalizacjach w rejonie masywu Mogielicy, partyzanci uczestniczyli w nabożeństwach (Krzyż Partyzancki na Wyrębiskach, Obóz Partyzancki, Polana pod os. Groń w Słopnicach). Po wojnie pierwsze msze kombatanckie miały miejsce w 1945 r. w Skrzydlnej oraz na Wyrębiskach Zalesiańskich w 1946 r. Ze względu na represje ze strony władz komunistycznych w okresie stalinizmu nie organizowano nabożeństw kombatanckich. w latach 1947-1954 msze św., bez akcentów partyzanckich odprawiano przed kapliczką „Pod Turnią”. Następnie w tymczasowo postawionym baraku w miejscu obecnego drewnianego kościoła. Październikowa „odwilż” w 1956 r., oraz powrót z więzienia oficera 1. PSP AK – Jana Cieślaka, miały wpływ na początek organizacji środowiska kombatanckiego. Główną inicjatywą była budowa kościoła w Szczawie. Budowę rozpoczęto w 1957 r. na podstawie projektu inż. Alojzego Podgórnego ze Słopnic. Z parafii pw. Przemienienia Pańskiego i Nawiedzenia NMP w Kamienicy wydzielono placówkę duszpasterską w Szczawie. Aktu poświęcenia nowej świątyni dokonał biskup Karol Pękala w 1963 r. Kościół nawiązuje do tradycyjnych form budownictwa w regionie. W latach siedemdziesiątych na uroczystości odpustowe kierowano zaproszenia do arcybiskupa metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły. 6 grudnia 1980 r., parafia w Szczawie została erygowana przez biskupa tarnowskiego Jerzego Ablewicza. W latach osiemdziesiątych, Szczawa stała się miejscem spotkania organizacji kombatanckich, patriotycznych, młodzieżowych w czasie dorocznych uroczystości Odpustu Partyzanckiego, w których uczestniczyło ok. 2000 osób. W 1984 r., wziął w nich udział Prymas Polski kardynał Józef Glemp. W latach dziewięćdziesiątych wybudowano nowy kościół, na jego zapleczu powstał ołtarz polowy. Obecnie w tym miejscu odprawiane są msze św. w czasie Odpustu Partyzanckiego. Drewniana świątynia rzymskokatolicka jest kościołem pomocniczym parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szczawie. W ostatnich latach obok świątyni ustawiono tablicę w ramach szlaku: „Lotnicze Ślady w Karpatach” na temat historii miejsc związanych z II wojną światową. Działalność partyzancka podhalańskiego pułku w konspiracji, została upamiętniona w Szczawie poprzez powołanie 2 maja 1987 r., Izby Pamięci 1. Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej. Do grona założycieli spośród partyzantów należeli: ppłk. Jan Cieślak „Maciej”, mjr. Zygmunt Joniec „Zyg”, mgr. Józef Kulpa „Owoc” oraz por. Antoni Samek „Sokół”. Poświęcenia dokonał w czasie sierpniowych uroczystości biskup Józef Gucwa. Początkowo ekspozycja partyzancka znajdowała się w dwóch pomieszczeniach budynku plebanii. 11 listopada 1988 r., ks. Prałat Edward Fąfara, proboszcz parafii w Szczawie zaproponował Kurii Diecezjalnej w Tarnowie przekazanie na rzecz Izby Pamięci osobnego budynku, przeznaczonego na potrzeby gospodarcze plebanii. Na początku 1989 r. został zatwierdzony projekt zagospodarowania budynku na Izbę Pamięci. Budynek i ekspozycja zostały wykończone dzięki wsparciu polskiej polonii z Kanady. Merytorycznym gospodarzem Izby był Józef Kulpa „Owoc”. W budynku znajdziemy eksponaty związane z działalnością konspiracyjną w czasie II wojny światowej. Umundurowanie, uzbrojenie, wyposażenie partyzanckie, dokumenty, fotografie oraz życiorysy żołnierzy 1. PSP AK.
Źródła:
Bieniek J., Izba Pamięci 1. Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej w Szczawie, red. E. Dutka, D. Golik, Kraków 2014,
Bieniek J. W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część II [w:] Rocznik Sądecki, t. XVIII, Nowy Sącz 1987,
Czepczak-Górecki B., Na szachownicy losu. Wspomnienia skoczka, Warszawa 2017,
Dabertowa E. R., Taśma życia Przemysława Bystrzyckiego, Poznań 2005,
Golik D., Małopolscy Bohaterowie Niepodległości. Antoni Gryzina-Lasek (1892-1941), www.krakow.ipn.gov.pl
Mazur G., Rojek W., Zgórniak M., Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu na obszarze Inspektoratu ZWZ-AK Nowy Sącz 1939-1945, Kraków 1998
