Na początku 1943 r. niemieckie władze okupacyjne w odpowiedzi na działalność dywersyjną polskiego podziemia, wprowadziły szereg represji wobec polskiego społeczeństwa. W pierwszej kolejności przeprowadzano aresztowania osób podejrzanych o konspirację. Zatrzymani byli osadzeni w więzieniu, w formie zakładników. W tym czasie, jeżeli doszło do kolejnych działań partyzanckich, wówczas niemieckie władze okupacyjne w danej miejscowości przeprowadzały egzekucję wcześniej zatrzymanych zakładników. Krwawe represje stosowane wobec ludności cywilnej, miały na celu zastraszenie oraz ograniczenie wspierania polskiego podziemia.
Przyczyny niemieckiej egzekucji w Starej Wsi w lutym 1944 r.
Po latach, nie sposób ustalić jednoznacznej przyczyny, dlaczego Niemcy w Starej Wsi przeprowadzili egzekucję zakładników. Pośród wymienianych powodów jest kilka zdarzeń. Według sądeckiego regionalisty – Józefa Bieńka- kilka dni wcześniej Niemcy nadzorowali prace przy wyrębie lasu w Starej Wsi. W tym samym czasie w pobliżu pojawili się partyzanci z oddziału „Opór” – Wojciecha Dębskiego „Bicza”. Nastąpiła wymiana ognia między dwoma stronami. Brak informacji o jakichkolwiek stratach zarówno z jednej, jak i z drugiej strony, choć regionalista wspomina o aresztowaniu kilku gospodarzy oraz spaleniu przez Niemców trzech zagród w osiedlu, skąd padły strzały. W okresie PRL odnotowano informację, że egzekucja w Starej Wsi była niemieckim odwetem za wykolejenie pociągu na stacji kolejowej w Męcinie przez partyzantów z limanowskiej placówki AK. Inną przyczyną egzekucji miały być wydarzenia, które częściowo zostały opisane przez podziemną Agencję Informacyjną „Wieś”. Według tej relacji, po napadzie polskich partyzantów (Oddział AK „Wilk”) na posterunek policji w Ochotnicy w nocy z 19 na 20 lutego 1944 r., policja i żandarmeria niemiecka częściowo zamknęły szosy oraz ważniejsze przejścia. W wyniku przeprowadzonej obławy w Beskidzie Sądeckim na os. Przysłop, zginęło pięciu partyzantów oddziału „Wilk”. Niemcy również ponieśli straty. W ramach represji na lokalnej społeczności, funkcjonariusze Gestapo rozstrzelali w dniu 23 lutego 1944 r. 20 zakładników w Ochotnicy i po 10 osób w Tylmanowej oraz Krościenku. Należy dodać, że jedna z grup partyzanckich uczestniczących w akcji na posterunek policji w Ochotnicy, uciekając przed obławą przez Zalesie, dotarła na pogranicze Słopnic i Starej Wsi. Niemcy mogli mieć powód do zastraszenia mieszkańców wsi.
Środa Popielcowa – 23 luty 1944 r. egzekucja w Starej Wsi
Przebieg egzekucji został spisany m.in. przez Józefa Ćwika, którego ojciec Jakub był świadkiem tamtych wydarzeń. Tego dnia (w relacji podano 24 luty), w godzinach wieczornych, między 17.00-18.30, miała miejsce egzekucja zakładników w Starej Wsi. W tym czasie do miejscowości przyjechali funkcjonariusze Gestapo. W samochodzie ciężarowym pod plandeką znajdowało się 20. zakładników, których przywieziono z więzień w Krakowie i Nowym Sączu. Dowodzący Niemiec miał zamiar przeprowadzić egzekucję na terenie osiedla Ćwikówka, przed domem Banachów. Mieszkaniec osiedla – Jakub Ćwik (w czasie I wojny światowej służył w armii Austro-Węgierskiej, znał język niemiecki) zwrócił się do Niemców z prośbą o nieprzeprowadzanie egzekucji na terenie osiedla, między domami, ze względu na obecność dzieci. Po dłuższej dyskusji niemiecki dowódca nakazał poprowadzić zakładników wzdłuż drogi, na skraj przylegającego do niej pola. Niemcy z czterech stron zabezpieczyli miejsce kaźni, ustawiając po dwóch żołnierzy z bronią maszynową. Egzekucji dokonywał funkcjonariusz Gestapo ubrany na czarno. Wśród ofiar znaleźli się mieszkańcy miejscowości: Chełmiec, Kłodne, Krynica-Zdrój, Nowe Rybie, Nowy Sącz, Pisarzowa, Piwniczna, Poręba Wielka, Rdziostów, Zabrzeż. Z 20. zakładników ocalał jeden – Józef Małek z Chomranic (inne źródła podają Jan), który uniknął śmiertelnej kuli, będąc zaledwie ranionym w głowę nad uchem. Osunął się na ziemię, a jego ciało przykryły zwłoki pozostałych ofiar. Po odjeździe Niemców, szczęśliwie ocalony, wydostał się z miejsca egzekucji i ranny udał się do rodziny Jońców, gdzie go opatrzono. Następnie Józef Małek dołączył do oddziału partyzanckiego stacjonującego w rejonie góry Modyń. Ciała 19. ofiar zostały pogrzebane przez miejscową społeczność w miejscu egzekucji.
„Non omnis moriar” – „Nie wszystek umrę”. Upamiętnienie ofiar niemieckiej egzekucji w Starej Wsi
Po wojnie, w kwietniu 1945 r. ofiary egzekucji w Starej Wsi ekshumowano i przeniesiono na cmentarz parafialny w Limanowej. W miejscu, gdzie doszło do tragedii, harcerze usypali symboliczną mogiłę. W celu upamiętnienia pomordowanych, w 20. rocznicę wydarzeń, w 1964 r. staraniem Józefa Ćwika oraz Tadeusza Banacha, wybudowano pomnik ofiar niemieckiej zbrodni w Starej Wsi. Grunt pod budowę pomnika udostępniła rodzina Mąków. Pomnik osadzono na cokole, zwieńczono tablicą informacyjną oraz krzyżem rycerskim. Treść na tablicy brzmiała następująco: Składamy hołd pamięci ofiar hitlerowskich 19 zakładników rozstrzelanych w Starej Wsi w marcu 1943 r. W pierwotnej wersji treści zamieszczonej na tablicy, pojawiła się błędna data egzekucji – marzec 1943 r. Teren wokół pomnika został ogrodzony. W czterech rogach blisko ogrodzenia znajdowały się sosny. W odsłonięciu pomnika oraz okolicznych spotkaniach przy nim, uczestniczył, aż do swojej tragicznej śmierci – Józef Małek – jedyna ocalała osoba z egzekucji.
Źródła:
– Agencja Informacyjna „Wieś”, R.2., nr 11, 4 IV 1944 r. nr 15, 4 V 1944 r.,
– Informacje oraz relacja udostępniona przez rodzinę Ćwików,
– Bieniek J., W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część II [w:]Rocznik Sądecki, t. XVIII, Nowy Sącz 1987,
– Bieniek J., W kręgu Beskidu i Gorców, część III Działalność partyzancka [w:]Rocznik Sądecki, t. XX, Nowy Sącz 1992,
– Czech T.L. „Wicek”, Tym groźniejszy, że zdecydowany zginąć, Stary Sącz 1989,
– Czerpak St., Wroński T., Upamiętnione miejsca walk i męczeństwa w Krakowie i województwie krakowskim 1939-1945, Kraków 1972,
– Dąbrowa-Kostka S., Hitlerowskie Afisze Śmierci, Kraków 1983,
Wiadomości na temat egzekucji pozyskane z ankiet – Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie.
