Organizatorka służby sanitarnej – Zielony Krzyż
Genowefa Kroczek urodziła się 14 czerwca 1919 r. w Przyszowej, w rodzinie Wojciecha i Anny Kroczków. Swoją przyszłość wiązała z medycyną, chcąc zostać pielęgniarką lub lekarzem. Maturę zdała w gimnazjum w Nowym Sączu. W pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji, włączyła się w działalność konspiracyjną. Z racji przedwojennej działalności w Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”, Genowefa dołączyła do Stronnictwa Ludowego „Roch”. W konspiracji działała pod pseudonimem „Lotte” na cześć niemieckiej działaczki filantropijnej, która zginęła z rąk pacjenta. Genowefa wstąpiła w szeregi konspiracji w 1941 r. Została członkinią Powiatowego Kierownictwa Ludowego Związku Kobiet. Stanęła na czele tzw. Zielonego Krzyża, czyli służby sanitarnej ludowców na obszar Ziemi Limanowskiej. Genowefa był dobrą organizatorką sieci szpitalików w południowej i środkowej części Beskidu Wyspowego. W styczniu 1943 r., dzięki jej staraniom założono szpitale u Jana Kamińskiego i Stefana Mazurka w Kiczni. W lipcu tego samego roku, powstał szpitalik u Marii Cięciel w Młyńczyskach. Jesienią 1943 r. z inicjatywy Edwarda Trojanowskiego „Bartosza” powstał szpital w domu Jana Węglarza na os. Tomery w Wilczycach. Lekarzami w szpitalach byli dr Jan Wasilkowski i felczer Józef Kroczek z Przyszowej. W gronie pielęgniarek pracowały: Helena i Józefa Batko z Młyńczysk, Anna i Weronika Trystuła z Łukowicy oraz Maria Ogryzek z Jurkowa. „Lotte” organizowała leki oraz opatrunki z aptek w Limanowej i Tymbarku. Limanowski Zielony Krzyż stał się wzorową organizacją na obszarze Okręgu Krakowskiego. „Lotte” prowadziła zajęcia instruktorskie, szkoląc sanitariuszki i pielęgniarki. Powszechne kursy sanitariuszek prowadzono w domu Antoniny Trojanowskiej w Lipowym. W maju 1940 r., w Dobrej odbył się kurs dla 60 sanitariuszek Zielonego Krzyża. Przez leśną służbę zdrowia przechodzili partyzanci polscy, sowieccy oraz ludność z okolicznych miejscowości. Zachował się spis pacjentów szpitala w Wilczycach w którym leczono m.in. partyzantów oddziału Ludowej Straży Bezpieczeństwa Wojciecha Dębskiego „Bicza”. Jednym z nich był zastępca dowódcy oddziału, Teofil Górka „Dywan” – narzeczony Kroczkówny. „Lotte” odpowiadała w oddziale za sekcję sanitarną. Po zakończeniu działań wojennych na Ziemi Limanowskiej, Genowefa wraz z oddziałem ujawniła się w drugiej połowie stycznia 1945 r.
Niezłomna sanitariuszka
W lutym 1945 r., zgodnie z poleceniem Powiatowego Delegata Rządu na Kraj – działacza ludowego, dr Adama Mamaka, partyzanci z oddziału „Opór” przystąpili do struktur administracji Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Limanowej. Jednak bardzo szybko zostali poddani inwigilacji przez przybyłych z Niska funkcjonariuszy UB, składających się z członków Polskiej Partii Robotniczej. 17 kwietnia 1945 r., byli akowcy z Janem Wąchałą „Łazikiem” i współpracującymi z nimi partyzantami „Bicza”, przeprowadzili akcję uwolnienia więźniów, oficerów AK. Jedenastu wartowników więzienia, dowodzonych przez „Dywana”, przyłączyło się do uciekinierów. Grupa „Dywana” ukrywała się w lasach w rejonie Kiczni i Modyni. Limanowska bezpieka podjęła się zwalczania ukrywających partyzantów. Pierwszą ofiarą represji został Wojciech Dębski „Bicz”, którego dzień po rozbiciu więzienia aresztowano i zakatowano w Limanowej. W zwalczaniu partyzantów wykorzystano wiedzę, jaką posiadał Tadeusz Lecyń „Czapka” – będący na usługach komunistów, dawny partyzant z oddziału „Bicza” i człowiek, którego leczyła w czasie wojny Kroczkówna. Wkrótce aresztowano osoby związane z dawnym oddziałem „Opór” w tym „Lotte”. 9 maja 1945 r., „Dywan” zorganizował akcję uwolnienia więźniów. Wypuszczono 13 osób. Początkowo „Lotte” ukrywała się w Mordarce, następnie w kryjówce grupy „Dywana”, pod Modynią. 14 maja, w miejsce partyzanckiej meliny dotarła obława UB. W czasie chaotycznej ucieczki, pod ostrzałem UB, Kroczkównę postrzelono w nogę. Do rannej podbiegł Tadeusz Lecyń „Czapka”, który próbował wymusić na podanie informacji gdzie uciekł „Dywan”. Wobec odmowy ujawnienia informacji, „Lotte” zamordowano strzałem w głowę. Ciało sanitariuszki zostało zabrane do Przyszowej przez ludzi „Dywana”. Spoczęła na miejscowym cmentarzu. W odwecie za zabójstwo „Lotte”, partyzanci z poakowskiego oddziału Zygmunta Jońca „Zyga” przeprowadzili akcję odwetową. 19 czerwca 1945 r. Marian Mordarski „Orzeł” i Jan Millan „Pantera” śmiertelnie postrzelili Lecynia. 22 czerwca funkcjonariusze UB eskortujący wóz z ciałem Lecynia, w drodze na cmentarz w Limanowej, ponownie wpadli w zasadzkę partyzantów „Zyga”.
Od 1 marca 2011 r., w Polsce obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. Od 2013 r. w cały kraju organizowane są edycje „Biegu Tropem Wilczym”. Od 2015 r., bieg jest organizowany w Przyszowej, w celu utrwalenia pamięci o żołnierzach niezłomnych. 1 marca 2020 r., na cmentarzu parafialnym w Przyszowej odsłonięto odnowiony pomnik na mogile Genowefy Kroczek „Lotte”. Pomnik odnowiono dzięki wsparciu krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej.
Źródło:
Bieniek J. W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część III [w:] Rocznik Sądecki, t. XIX, Nowy Sącz 1988-1990,
Golik D., Niezłomna sanitariuszka „Lotte”, dziennikpolski24.pl, 17.07.2017,
Juszkiewicz K., Ludowy Związek Kobiet, materiały ze zbiorów Juliana Jaworz-Dutki,
Stępka S., Bataliony Chłopskie w powiecie limanowskim (1939-1945) [w:] Rocznik Sądecki, Nowy Sącz 1994, t. 22.
