Konspiracja w rejonie Mszany Dolnej wytworzyła się wczesną jesienią 1939 r. Główną jej cechą, wyróżniającą na tle pozostałych miejscowości Beskidu Wyspowego, była jej wielokierunkowość. Pierwsza komórka miała liczne związki z Krakowem, Rabką i Skrzydlną. Wśród pierwszych lokali znalazła się restauracja Aleksandra Kalczyńskigo. Na przestrzeni lat 1939-1942 z kilku organizacji: ZWZ, OW, NOW, POZ „Racławice”, utworzono wspólną placówkę pod kryptonimami: „Mosiądz”, „Mnich”. Pierwszym komendantem placówki był por. Władysław Szczypka „Lech”. Jego pracę kontynuował ppor. Jan Stachura „Smrek”, „Adam”. Ostatnim komendantem placówki był pchor. Stanisłąw Zieba „Ryś”. W pierwszych latach, podobnie jak w innych ośrodkach miejskich, organizowano nasłuchy stacji radiowych, kolportowano prasę, zbierano informacje na temat okupanta. Było to o tyle niebezpieczne, gdyż działalność inwigilacyjną prowadził ówczesny burmistrz miasta, volksdeutsch Władysław Gelb. Placówka mszańska weszła w skład Obwodu ZWZ Limanowa. Pierwsza, znaczna fala aresztowań, wymierzona w lokalne podziemie, miała miejsce w pierwszej połowie września 1941 r. Nowosądeckie gestapo, poszukując ukrywających się Jana Cieślaka oraz Jana Grzywacza, 12 września przeprowadziło aresztowania m.in. Aleksandra Kalczyńskiego. W kolejnych dniach zatrzymano proboszcza mszańskiej parafii, ks. dziekana Józefa Stabrawę. Kolejne fale aresztowań wśród członków ZWZ-AK oraz NOW miały miejsce jesienią 1942 r. oraz w styczniu 1943 r. Aresztowano nie tylko mieszkańców Mszany Dolnej, ale również okolicznych wsi. Doprowadziło to dłuższej przerwy w pracy placówki. Do jednej z najtragiczniejszych kart historii miasta należą masowe egzekucje ludności żydowskiej przeprowadzone przez gestapo – 1 maja na terenie „Aderówki” Niemcy rozstrzelali 22 Żydów oskarżonych o sabotaż a 19 sierpnia 1942 r. na osiedlu Pańskie Niemcy przeprowadzili egzekucję 881 Żydów, mieszkańców Mszany Dolnej i okolicznych miejscowości. Lata 1943-1945 to stricte wojskowa działalność mszańskiej konspiracji. Na początku 1943 r., zreorganizowano większość placówek AK. Mszana Dolna otrzymała kryptonim „Mosiądz”. W jej strukturach rozbudowano służbę sanitarną, wywiad, łączność oraz partyzancki patrol. W ciągu ostatniego roku konspiracji znacząco spadła liczba członków w organizacji. Jedną z ostatnich krwawych represji na mieszkańcach Mszany było związane z zastrzeleniem przez partyzantów żołnierzy niemieckich Baulinga i Krolla. 13 maja na „afiszu śmierci” pojawiła się informacja o egzekucji 20 osób. Zatrzymani zakładnicy zostali rozstrzelani 30 maja w masowej egzekucji w Rdziostowie. Po zakończeniu wojny prochy kilkudziesięciu mieszkańców Mszany Dolnej przeniesiono na cmentarz parafialny i pochowano we wspólnej mogile. Jesienią 1947 r. powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika Pomordowanych, złożony z członków konspiracji, krewnych rodziny pomordowanych i innych. W kwietniu 1948 r. ówczesne władze podjęły decyzję o budowie pomnika. Projekt pomnika należy do mszańskiego rzeźbiarza Władysława Jani. W znacznej mierze pomnik powstał społecznym wysiłkiem mieszkańców Mszany Dolnej i okolicznych miejscowości. Początkowo budowany był w miejscu pochówku ofiar rozstrzelanych przez gestapo w Kasinie Wielkiej. Po ukończeniu pomnika do zbiorowej mogiły złożono ciała ofiar terroru niemieckiego. Ostatecznie pomnik odsłonięto tydzień przed dniem Wszystkich Świętych w 1948 r. Od początku widniał na nim napis: „Poległym w walce i ofiarom terroru germańskiego”. Napis zmieniono dopiero po upadku komunizmu. W 1991 r. obok terroru hitlerowskiego dopisano: „stalinowskiego”. Do nazwisk 54 ofiar dodano jeszcze trzy – ofiar komunistycznych prześladowań i represji. Kwatera wojenna obejmuje kilkadziesiąt nazwisk związanych z konspiracją, więźniów obozów koncentracyjnych, ofiar egzekucji. Na murze wokół mogiły znajdują się tablice z 57 nazwiskami ofiar terroru hitlerowskiego i stalinowskiego. Na murze cmentarza parafialnego, przy początku ulicy ks. Józefa Stabrawy znajduje się tablica memoratywna, ufundowana w 2012 r. przez mieszkańców miasta, poświęcona pamięci ks. Józefa Stabrawy, proboszcza parafii św. Michała Archanioła w Mszanie Dolnej. Dziekan Dekanatu Mszańskiego w latach 1917-1942, społecznika, inicjatora wielu akcji propagujących rolnictwo, sadownictwo, budowanie kulturowej tożsamości zagórzańskiej, uczestnik konspiracji. Aresztowany 15 sierpnia 1941 r. za głoszenie patriotycznych kazań, pomoc uciekinierom i poszukiwanym. Więzień KL Auschwitz, zmarł w KL Dachau 17 sierpnia 1942 r.
Zdjęcie główne: Mszana Dolna – kwatera wojenna – widok ogólny, Fot. J. Wolski
