Związek Czynu Zbrojnego
Dobra, położona nad rzeką Łososiną, ze względu na istniejącą stację kolejową odgrywała istotną rolę na kolejowym węźle komunikacyjnym linii: Chabówka – Nowy Sącz. W pierwszych miesiącach niemieckiej okupacji, wśród miejscowej inteligencji utworzono placówkę Związku Czynu Zbrojnego. Jej założycielem był major WP Antoni Gryzina – Lasek, absolwent medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, chemik, balneolog, społecznik, propagator integracji kulturowej, ludności regionów polskich Karpat. Pod koniec lat dwudziestych XX wieku, zakupił dom w Dobrej (nr 406, osiedle Morgi). Willa służyła rodzinie do celów wypoczynkowych (budynek rozebrano w 2010 r.). Jesienią 1939 r., w Warszawie, mjr Gryzina-Lasek przystąpił do organizacji „Grupa A”, utworzonej przez kolegę, majora Franciszka Juliana Znamirowskiego „Prof. Witold”. W lutym 1940 r., organizacja zmieniła nazwę na Związek Czynu Zbrojnego. Antoni Gryzina-Lasek „Doktor Świder”, został mianowany komendantem Podokręgu Górskiego ZCZ na terenie Podhala i Podkarpacia. Odpowiadał za koordynację tworzenia struktur konspiracji między Sanokiem i Nowym Targiem. Głównym ośrodkiem działalności „Doktora Świdra”, stała się willa w Dobrej. Do konspiracji należeli członkowie rodziny. Żona Hanna prowadziła bar „Hanka” przy ul. Jagiellońskiej 50a w Nowym Sączu, który był meliną konspiracyjną ZCZ. Najstarszy syn, Lech pracował w kamieniołomie, organizował materiały wybuchowe na potrzebę organizacji. W 1940 r., na Ziemi Limanowskiej powstało kilka placówek ZCZ, m.in., w Dobrej, Limanowej i Szczawie. Warto podkreślić, że Antoni Gryzina-Lasek był powszechnie znany wśród lokalnej społeczności jako propagator kultury regionalnej, przeprowadził kilka odwiertów złóż wody mineralnej oraz zbudował pijalnię w Szczawie. W dobrzańskim domu Lasków, znajdowało się radio za pośrednictwem, którego prowadzono nasłuch zagranicznych stacji radiowych. Kolportowano prasę pt. „Polska żyje”. Komendantem placówki ZCZ w Dobrej był Władysław Pawlak, kapelanem Podokręgu ZCZ, ks. Edward Wojtusiak. W prace organizacji włączyli się nauczyciele, pracownicy administracji, gospodarze oraz żołnierze i oficerowie rezerwy i ukrywający w Beskidzie Wyspowym. Na początku stycznia 1941 r., nowosądeckie Gestapo na skutek inwigilacji środowiska konspiratorów trafiło na ślad dobrzańskiej placówki. 18 stycznia, w Dobrej aresztowano Antoniego Gryzinę-Laska oraz kuriera z Warszawy, Stanisława Koziełł-Poklewskiego. W Nowym Sączu zatrzymano, żonę Hannę, córkę Katarzynę, starszego syna Lecha oraz najmłodszego Sławomira. 19 stycznia, Antoni Gryzina-Lasek przebywając w odosobnionej celi sądeckiego więzienia, poniósł śmierć w wyniku zażycia cyjanku. Przed śmiercią „Doktor Świder”, podciął sobie żyły, szkłem z rozbitej szyby. Na ścianie celi napisał krwią: „Niech żyje Polska”, w ten sposób chciał uchronić pozostałe osoby związane z organizacją ZCZ. Nowosądeckie Gestapo w ciągu kilkunastu dni przeprowadziło aresztowania wśród kilkudziesięciu członków konspiracji na Podhalu, m.in., wśród rodziny Osuchowskich z Nowego Sącza, Jońców z Limanowej, Wincentego Gawrona i Jana Farona ze Szczawy. Wśród zatrzymanych Dobrzan znaleźli się: wójt gminy Dobra – Szymon Łaskuda (zginął w 1941 r. w KL Buchenwald), Władysław Pawlak (zginął w 1943 r., w KL Buchenwald), ks. Proboszcz Edward Wojtusiak (przeżył KL Auschwitz, KL Dachau), ks. Wikary Adam Sekuła (zamordowany przez Gestapo w Nowym Sączu), Marek Krieger (zginął w KL Auschwitz), nauczyciel Tadeusz Powalisz (KL Auschwitz) oraz sierż. WP Decowski. Najbliższa rodzina Antoniego Gryziny-Laska została poddana represjom, trafiając do obozów koncentracyjnych. Pobyt w obozach KL Ravensbrück i KL Birkenau przeżyły: żona Hanna. Córka Krystyna zesłana do obozów pracy w Szebniach i Płaszowie. Starszy syn Lech od 1941 r., do końca wojny przebywał w KL Buchenwald. W KL Auschwitz zginęła matka Hanny, Adela Szemplińska. Najmłodszy syn, Sławomir, wypuszczony ze względu na wiek, w kolejnych latach brał czynny udział w konspiracji, w ramach Oddziału Partyzanckiego AK „Wilk”. W tym czasie był ponownie aresztowany przez Niemców. W drugiej połowie 1944 r., Sławomir został żołnierzem 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Po zakończeniu działań wojennych wyemigrował do niemieckiej strefy okupacyjnej, następnie do Włoch, gdzie służył w szeregach II Korpusu Polskiego. Przez Wielką Brytanię wyemigrował do Australii. Na początku 1941 r., ZCZ na Podhalu uległ rozpadowi. Po śmierci Antoniego Gryziny-Laska, jego zwierzchnik, mjr Znamirowski, złożył wniosek o pośmiertne uhonorowanie komendanta Podokręgu Górskiego ZCZ orderem Virtuti Militari. Decyzją Komendy Głównej AK z 19 marca 1942 r., order został nadany. Ze względu na to, że Polska po wojnie znalazła się pod wpływami ZSRS, formalności związanych z uhonorowaniem dopełniono dopiero 10 listopada 2013 r. Po 71 latach, w Australii, najmłodszy syn Antoniego, Sławomir, odebrał z rąk ambasadora RP, Krzyż Srebrny V klasy Orderu Virtuti Militari. Mjr Antoni Gryzina-Lasek spoczywa na cmentarzu komunalnym w Nowym Sączu. Jego symboliczna mogiła znajduje się na Powązkach w Warszawie. Na cmentarzu parafialnym w Dobrej organizatorzy oraz członkowie ZCZ zostali upamiętnieni w postaci płyty nagrobnej, zapisanej nazwiskami ofiar niemieckiego terroru.
Placówka ZWZ-AK „Dym”, „Dwór”
Wiosną 1940 r., na terenie Dobrej, sierż. Szymon Judka „Burza”, utworzył komórkę konspiracyjną. Za pośrednictwem nauczycielki dobrzańskiej szkoły, Józefy Cieślak, nawiązał kontakt z jej bratem, ppor. Janem Cieślakiem „Maciej”. „Burza”, podporządkował dobrzańskie struktury komendantowi Obwodu ZWZ Limanowa, kpt. Wacławowi Szyćko „Wiktor”. W latach 1940-1942 Dobra była częścią rozległej placówki ZWZ-AK w Tymbarku. W tym czasie na terenie Dobrej podjęto akcję gromadzenia broni, nasłuchu zagranicznych stacji radiowych, kolportażu podziemnej prasy. Jednym z lokali konspiracyjnych był dom Szymona Judki nad stacją kolejową w Dobrej. Ze względu na rozbicie ZCZ w styczniu 1941 r., następnie komórek ZWZ w maju 1941 r., przez gestapo, działalność konspiracyjna uległa ograniczeniu. Szczególną rolę w tworzeniu organizacji konspiracyjnych na terenie Dobrej, odegrał sierż. Jan Drożdż „Brzytwa”. W pierwszych latach okupacji wraz z Bronisławem Limanówką, wspierali działalność konspiracyjną w Podhalańskiej Spółdzielni Owocarskiej w Tymbarku. Będąc spalonym, ukrywał się, podejmując roli kuriera między Krakowem i Nowym Sączem. W 1942 r., „Brzytwa” organizował w Dobrej, u Zofii Miśkowiec kwatery dla nowego komendanta Obwodu AK Limanowa – por. Władysława Szczypki „Lech”. W drugiej połowie 1943 r., w szałasach pasterskich na polanie Stumorgowej, na Mogielicy, „Brzytwa” prowadził szkolenie pierwszego patrolu egzekutywy o kryptonimie „Orzeł”, pod dowództwem Jana Wąchały „Łazika”. W późniejszym okresie „Brzytwa” był oficerem OP AK „Wilk” oraz w 1. PSP AK. W latach 1943-1945, Dobra stała się samodzielną placówką AK o kryptonimach „Dym”, „Dwór”. Komendantem placówki został, zwolniony z niemieckiego obozu jenieckiego, ppor. Wiktor Lach „Wilk” pochodzący z Wilkowiska. Jego zastępcą był pchor. Bronisław Grodecki „Jastrzębiec”. Szefem placówki w 1944 r., st. sierż. Stanisław Jarosz „Strażnik”. W ramach przygotowań do walki zbrojnej żołnierze terenowej placówki, gromadzili się na ćwiczeniach i szkoleniach m.in., obsługi z broni. Obszar placówki został podzielony na cztery plutony: I pluton: Chyszówki, Jurków, Półrzeczki i Wilczyce. II pluton: Dobra, Porąbka i Wilkowisko. III pluton: Skrzydlna, Wola Skrzydlańska, Stróża. IV pluton: Szczyrzyc, Pogorzany, Abramowice. Od końca lipca żołnierze placówki z Dobrej przystąpili do akcji „pogotowia do Burzy”, prowadząc działalność dywersyjną na zapleczu frontu. Głównym celem był unieruchomienie transportów na linii kolejowej Chabówka – Nowy Sącz. Stąd partyzanci dążyli do wysadzenia torowiska w pobliżu mostu w Dobrej. 29 lipca, umocniony posterunek niemieckiej straży kolejowej, tzw. Bahnschutz, odparł próbę zdobycia mostu kolejowego. W sierpniu nastąpiło natężenie działań zbrojnych, szczególnie w rejonie Porąbki i na osiedlu Podlesie pod Śnieżnicą. W konsekwencji Niemcy przeprowadzili krwawe pacyfikacje Porąbki: 1, 24 i 31 sierpnia, osiedla Podlesie pod Śnieżnicą w dniach 20-21 sierpnia, Smykani i Pogorzan 18 września oraz Gruszowca – 1 listopada tego samego roku. Ostatecznie akcja „Burza” została odwołana 20 września. Jesienią w rejonie miejscowości operował OP AK „Wilk 2” pod dowództwem ppor. Wiktora Lacha „Wilka”. Szczególną postacią dobrzańskiej konspiracji był chirurg, dr Mieczysław Mycoń „Czarny”, „Wujek”. Najpierw pełnił funkcję lekarza placówki, następnie Inspektoratu AK „Niwa” Nowy Sącz i 1. PSP AK. Operował w wielu przypadkach nie tylko partyzantów, lecz i tych, którzy wymagali niezbędnej interwencji specjalisty. Organizował szkolenie sanitarne, współpracując z chłopskim Ruchem Ludowym i organizacją „Zielonego Krzyża” w Jurkowie i Wilczycach. Ofensywa sowiecka w połowie stycznia 1945 r., doprowadziła do wysadzenia przez Niemców, mostu kolejowego w Dobrej. Zahamowało to na jakiś czas transport na linii kolejowej Chabówka – Nowy Sącz.
Miejsce pamięci – Cmentarz parafialny
Ofiary II wojny światowej z terenu Dobrej i najbliższej okolicy, upamiętniono 17 listopada 1957 r. Na cmentarzu parafialnym ustawiono pomnik, oddając hołd poległym żołnierzom września, ofiarom represji i pacyfikacji na terenie gminy Dobra. W latach 2009-2010, gmina Dobra przeprowadziła renowację mogiły zbiorowej oraz alei pamięci. Metalowe tabliczki wzdłuż alei zastąpiły 12 tablic nagrobkowych w formie krzyży, osadzonych na podstawach granitowych. Na poszczególnych krzyżach upamiętniono: ofiary działań wojennych, ofiar zbrodni katyńskiej, terroru niemieckiego okupanta, członków konspiracji, pracowników administracji, duchownych, policjantów, więźniów obozów koncentracyjnych, społeczności żydowskiej. Na cmentarzu znajdują się mogiły wielu członków konspiracji m.in., Jana Drożdża, Szymona Judki czy ostatniego żołnierza 1. PSP AK z Ziemi Limanowskiej, Juliana Tomeckiego.
Źródła:
Bieniek J. W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część II [w:] Rocznik Sądecki, t. XVIII, Nowy Sącz 1987,
Bieniek J., W kręgu Beskidów i Gorców, cz. III. Działalność partyzancka [w:] Rocznik Sądecki, t. XX, Nowy Sącz 1992,
Materiały archiwalne, fotografie oraz relacje udostępnione przez rodzinę mjr Antoniego Gryziny-Laska.
Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945, Warszawa 1988.
