Pierwsze patrole egzekutywy Armii Krajowej na Ziemi Limanowskiej
W czasie niemieckiej okupacji, członkowie konspiracji w Kasinie Wielkiej w ramach placówki Mszana Dolna – Niedźwiedź „Mosiądz”, „Mnich” – utworzyli pluton partyzancki, którego dowództwo objął Józef Szczypka. Latem 1943 r. sierżant Jan Drożdż „Brzytwa” z polecenia ppor. Jana Cieślaka „Macieja”, rozpoczął w rejonie góry Mogielicy (1170 m n.p.m.) szkolenie patroli egzekutywy AK. Ich celem miało być egzekwowanie kar wobec konfidentów Gestapo, kryminalnej policji, kolaborantów oraz zwalczanie przejawów pospolitych przestępstw. Pierwszym patrolem „Orzeł”, dowodził Jan Wąchała „Łazik”, drugim, utworzonym w połowie września 1943 r. o kryptonimie „Węgiel” dowodził Piotr Kaletka „Wyrwalski”. Trzecim był patrol „Ryś” pod komendą Stanisława Czyża „Pokutnika”.
Kasina Wielka – miejsca straceń z 14 listopada i 23 grudnia 1943 r.
13 listopada 1943 r., patrol egzekutywy AK wykonał wyrok śmierci na byłym kapitanie Wojska Polskiego, volksdeutschu Michale Remerze za kolaborację z Niemcami. W odwecie, Gestapo, 14 listopada przywiozło do Kasiny Wielkiej zakładników z nowosądeckiego więzienia. Byli to w większości mieszkańcy Mszany Dolnej, aresztowani w październiku 1943 r. za wspieranie działalności konspiracyjnej. Początkowo trafili do więzienia przy ul. Montelupich w Krakowie, następnie do Nowego Sącza. Przed egzekucją oprawcy odczytali imiona i nazwiska osób skazanych na karę śmierci. Nazwiska również znalazły się na tzw. „afiszach śmierci”. Egzekucja odbyła się w pobliżu dworu, w którym mieszkał Remer. Wówczas rozstrzelano 11 więźniów z grupy aresztowanych jesienią członków mszańskiej Narodowej Organizacji Wojskowej. Wśród zamordowanych znaleźli się: Jan Aleksandrowicz, Karol Godziński, Józef Łabuz, Stefan Łabuz, Marian Sianowski, Jerzy Skąpski (pochodzący z Krakowa), Stefan Stabrawa, Marian Stefaniak, Tadeusz Reyman, Jan Tomasik (z Limanowej), Stanisław Tokarz (z Obidzy). W ten sposób Niemcy chcieli zastraszyć mieszkańców przed angażowaniem się w działalność konspiracyjną oraz wspieranie partyzantów. Niemcy zakazali pochówku zamordowanych. Niezwykłą odwagą wykazali się mieszkańcy Kasiny: Katarzyna Kowalczyk, z d. Piwowarska, razem z Sebastianem Skowronkiem i Marcinem Śmieszkiem, którzy przenieśli zwłoki do swojej piwnicy nad potokiem „Młynkowskim” i tam ich pochowali. Obecnie, po drugiej stronie drogi, nad potokiem, znajduje się krzyż z biało-czerwoną tabliczką na miejscu tymczasowego pochówku ofiar egzekucji w tzw. piwnicy „Młynkowskiej”, pod Kaplicą na Brzegu. Po zakończeniu działań wojennych, 21 kwietnia 1945 r., ofiary egzekucji ekshumowano oraz przeniesiono w uroczystym kondukcie żałobnym na cmentarz parafialny w Mszanie Dolnej, gdzie spoczęły w zbiorowej mogile. Po wojnie ofiary tamtej tragedii zostały upamiętnione drewnianym krzyżem. W 1976 r. postawiono pomnik, który z czasem został rozebrany. W jego miejscu znajduje się obelisk zlokalizowany między szkołą podstawową i ośrodkiem zdrowia, przy drodze wojewódzkiej nr 964. W 2020 r. ustawiono na nim tablicę z napisem: Miejsce zbrodni hitlerowskiej. Ku wiecznej pamięci i chwale jedenastu bohaterom Ruchu Oporu Armii Krajowej Oddziału „Mnich” z Mszany Dolnej rozstrzelanych w Kasinie Wielkiej 14 XI 1943 roku. Cześć Ich Pamięci. W zamieszczonej treści na tablicy pojawiła się nieścisłość. W czasie niemieckiej okupacji na terenie Mszany Dolnej działały takie organizacje jak Armia Krajowa i Narodowa Organizacja Wojskowa. Nie istniał wówczas Ruch Oporu Armii Krajowej. ROAK to nazwa wielu organizacji podziemia antykomunistycznego, działających na obszarze Polski w latach 1945-1948. Nie był to ostatni przypadek odwetu ze strony niemieckiego aparatu represji. W ramach działalności egzekutywy AK, 21 grudnia 1943 r., patrol Jana Wąchały „Łazika”, przeprowadził w Kasinie Wielkiej akcję likwidacji konfidenta Gestapo – Jana Kowalczyka. W ramach zemsty, Niemcy, w przeddzień wigilii, 23 grudnia w obecności mieszkańców przeprowadzili egzekucję 8 zakładników, nieznanych z imienia i nazwiska gimnazjalistów, przywiezionych z więzienia w Nowym Sączu. Zbrodni dokonano w pobliżu kościoła w Kasinie Wielkiej. Po zakończeniu niemieckiej okupacji, w pobliżu drogi wojewódzkiej 964, nad rzeką Kasinianką (Kasinką) ustawiono obelisk z metalowym napisem: Miejsce straceń 23 XII 1943 r. Lokalizacja obelisku nieznacznie się zmieniała, ze względu na prowadzone prace przebudowy i remonty drogi wojewódzkiej. Obecnie obelisk znajduje się nieopodal cmentarza parafialnego w Kasinie Wielkiej, po drugiej stronie drogi w kierunku centrum miejscowości. Po wojnie ofiary egzekucji ekshumowano i przeniesiono do zbiorowej mogiły na cmentarzu parafialnym w Mszanie Dolnej.
Źródła:
– Bieniek J., W kręgu Beskidów i Gorców, Szkic do dziejów wojskowego ruchu oporu Ziemi Limanowskiej – część III [w:]Rocznik Sądecki, t. XIX, Nowy Sącz 1988-1990,
– Czerpak St., Wroński T., Upamiętnione miejsca walk i męczeństwa w Krakowie i województwie krakowskim 1939-1945, Kraków 1972,
– Dąbrowa-Kostka St., Hitlerowskie Afisze Śmierci, Kraków 1983,
– Relacje oparte na podstawie dokumentów i wspomnień Franciszka Knapczyka opracowane przez córkę Annę Knapczyk zamieszczone na stronie (www.mszana.pl),
– Wiadomości na temat egzekucji pozyskane z ankiet – Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie.
