Dolina rzeki Łososiny była miejscem utworzenia prężnego ośrodka tajnego nauczania w pierwszych miesiącach II wojny światowej. Niemcy zakazali, pod groźbą surowych represji, nauki przedmiotów m.in.: j. polskiego, historii i geografii, w celu trwałego wynaradawiania Polaków. W pierwszych miesiącach wojny do Ujanowic i Żmiącej oraz okolicznych wsi powracali wykształceni rodacy, szukający schronienia w rodzinnych stronach. Wśród nauczycieli znajdowali się profesorowie i pedagodzy z Nowego Sącza, wysiedleńcy z Wielkopolski i Pomorza oraz przedstawiciele lokalnej, chłopskiej inteligencji. Nauka była zorganizowana w kilkunastu domach na terenie wsi: Jaworzna, Krosna, Sechna, Strzeszyce, Ujanowice i Żmiąca. Główną organizatorką tajnej edukacji była Zofia Oleksy. Najwięcej punktów tajnego nauczania znajdowało się na terenie Żmiącej. W czasie tajnego nauczania przeprowadzano egzaminy, w których uczestniczyli nowosądeccy profesorowie. W Ujanowicach powstał ośrodek tajnego nauczania w zakresie I i II klasy gimnazjum. Organizatorem był ks. dr Władysław Smereka. W aktywną pracę edukacyjną włączyli się ks. dr Lech Kaczmarek oraz wspierający materialnie nauczycieli ksiądz proboszcz Bernardyn Dziedziak. W celu upamiętnienia tajnego nauczania, z inicjatywy Zespołu Szkół w Ujanowicach, od 2004 r. organizowany jest dwudniowy rajd Szlakami Tajnego Nauczania im. Zofii Oleksy. W 2013 r. Zespół Szkół w Ujanowicach wydał przewodnik Szlakiem tajnego nauczania, zawierający fotografie i opisy punktów tajnego nauczania. Ponadto miejsca zostały oznakowane na mapie oraz w terenie, na budynkach okolicznościowymi tabliczkami: „placówka tajnego nauczania”.
Zdjęcie główne: Ujanowice. Obelisk tajne nauczanie. Fot. P. Bukowiec